واژه ” ريتم ” در لغت نامه دهخدا به معناي وزن و آهنگ ميباشد و جناب دهخدا مترادف آن را ايقاع و ضرب گفته است .
بسياري از خوانندگان از اين واژه درباره همه آوازها استفاده ميكنند كه نا مناسب ميباشد و همه جا مصداق ندارد .
در آواز ايرانى نغمات را ميشود به سه فرم دسته بندي كرد .
اول نغماتى هستند كه به صورت ذاتى داراي ” ريتم ” يا ضرب هستند . مانند كرشمه و برخى نى داوودها و …..
اين نغمات به صورت عموم در رديف ، ريتميك هستند . براي خوانش اين گوشه ها از اوزانى از شعر استفاده ميشود كه به غالب هاي ملوديك اين نغمات همخواني و سازگاري داشته و از نظر هجاها و اتانين شعري بر روي اين ملودي ها بنشيند .
فرم دوم نغماتى هستند كه ” دُوري ” ميباشند يعنى در بخشى از آن نغمه حالت ريتميك دارند و در بخش ديگر از فرم منظم و هماهنگ ريتم خارج ميشوند مانند بسته نگار و …..
و در فرم سوم نغماتى ميباشند كه داري “متر آزاد ” هستند و از قاعده ريتم و دُور خارجند .
بيشتر نغمات آواز ايرانى تابع فرم سوم ميباشند .
ما نميتوانيم بگوييم كه صرفاً برمبناي اوزان شعري اين متر آزاد شكل ميگيرد .
اين نگرش صحيح نميباشد .
چرا كه اغلب بداهه نوازان فارغ از اوزان عروضى مينوازند و اين استفاده از خلاقيت آهنگسازي در لحظه و صُوَر خيال شكل ميگيرد و متر ذاتى آن نغمات .
ما بسياري از نغمات را داريم كه بعد ها بر روي آنها شعر هايي گذاشته اند و شكل خوانشى به خود گرفته اند .
در آوازهاي متريك ميشود از اوزان متفاوت براي يك دستگاه آوازي استفاده كرد .
مثلاً براي سه گاه ميشود از وزنهاي متفاوت شعري استفاده كرد .
اينكه تصور شود ” متر آزاد ” به مانند شعر جناب نيمايوشيج ميباشد اشتباست .
اشعار جناب نيما داراي اوزان عروضى ميباشد و همه شعر هاي ايشان داراي غالب و وزن مشخص ميباشد .
گاهى هم از واژه تمپو يا سرعت استفاده ميشود .
تمپو يا سرعت ربطى به ريتم ، دور يا متر آواز ندارد .
خواننده ميتواند در هر سه فرم يك نغمه را با سرعت هاي مختلف اجرا كند .